Os límites da ficción ou ¡Cervantes, maldito!

Falar de límites é case sempre un acto de censura, pero se nos referimos á creación artística e/ou científica -ou á xa case e afortunadamente anacrónica dobre vía humanidades/ciencias experimentais- trátase dunha provocación en toda regra. Se o que sempre entendimos por realidade (que xa non sei moi ben o que é de tan deconstruida, analizada e impostada como se nos presenta), non deixa de reinventarse e sorprendernos a cada paso -case sempre para o noso horror- non sería lóxico acotar a capacidade de imaxinar, compoñer, crear e/ou inventar propia do artista/científico. Todo esto ben a conto do ¿ensaio?/¿ficción? que Volpi presenta nesta súa colección de mentiras. Se Cervantes foi quen de manter entretidos a milleiros de investigadores na súa obra durante catro séculos e case sempre para desenlear moi tímidamente aspectos referidos ao recurso do autor ficcional, Volpi segue as súas pegadas dun xeito admirable neste relato no que as esixencias ao lector traspasan por primeira vez de xeito admirable os límites (outros máis) entre xéneros. Non abonda con que ese lector informado do que fala algún especialista acepte humildemente a diferencia entre saber e xogar a saber, que se precisaba para afrontar o reto de interpretación que –deliberadamente ou non- propón Cervantes. Algúns mesmo opinan que o xogo da ficción autorial escapóuselles das mans ao manco de Lepanto(1). Fronte á reviravolta de Volpi o lector aprende a navegar no mar de dúbidas do que non precisa sair. Volpi preséntamos no seu ¿relato? o resultado da derradeira investigación sobre Cide Hamete Berengueli. Palacio, Urrutia e Patridge, son tres investigadores que, de xeito totalmente independente e fortuito dan cos osos do mais famoso autor de ficción na nosa literatura. Nunha primeira lectura, que foi a que menos me enganou, vin unha clara referencia aos críticos de Bolaño. Lembro que ata botei de menos á miña querida Liz Norton e maldixen un pouco o involuntario machismo do autor. Logo pareime nas notas de rodapé e fun anotando coidadosamente as fontes nas que eses presuntos investigadores apoiaban as súas perturbadoras novedades. Ata preguntei a algún/ha especialista na obra cervantina se estaba ao día no relativo á identidade real do autor do Quixote e fíxome graza a fuxida dunha investigadora cuxa tese sobre o Quixote aínda conservaba a caloriña do prelo. Anotei as referencias bibliográficas aportadas por Volpi a quen xuraría ter visto no depósito entre os anaqueis rindo a gargalladas mentras ollaba como eu perdía o tempo na procura do inexistente número de xullo de 2003 da Hispanic Review. Eu seguín facendo comprobacións. Non abondou o silencio do google nin me deixei levar polo título do libro. Se era todo mentira, se Volpi facía malabarismos e inventaba ¿por que algúns especialistas recollían os seus datos como fiderignos? ¿por que están as súas conclusións ata nun libro de actas dunhas reputadas conferencias sobre o tema cervantino? E entón, fágolle unha chiscadela a Volpi, e doulle as grazas polo autógrafo que me dedicara había uns poucos meses cando a feira do libro de Madrid e que contiña a chave para entendelo todo. ¿que foi verdade e que foi mentira? Seica o de Cervantes foi tan azaroso e casual coma o descubrimento de Colón. Que o descubrimento de América foi unha serendipia recoñéceo o mesmo Umberto Eco. Agora imaxinemos que é certo que Cervantes atopou en Toledo os orixinais da obra que estaba a escribir ¿por qué non? ¿por qué temos que crer antes a Bernal Díaz del Castillo que a Cervantes? Volpi cruzou o río sen saber nadar e chegou ao outro lado, eu tamén, e sen amarrarme absolutamente a nada, só afogando un pouco de cando en vez que así é como se aprende. ¿ou non?
(1) disimulen a impertinencia.

P.D. A biblioteca Dominicana de Caleruega ven de confirmarme que non existe ningún Boletín de la Orden de Predicadores.

La conquista de América, Tzvetan Todorov (I)

Levo como quince días falando, soñando e debatendo máis ou menos (máis ben máis) acaloradamente sobre este ensaio xa clásico de Todorov. E canto máis o fago máis cuestións me plantexa a relectura de cada capítulo. É o que ten a proximidade d@s mestr@s, sempre contaxian a súa hiperactividade por saber, facer e coñecer. Así que compartirei con vós nos próximos días parte das miñas teimas, reflexións e conclusións sobre este tema e sobre todo coas propostas tan suxerentes do autor. Como os bos libros, este non presenta conclusións definitivas e as hipóteses e interpretacións convidan a glosar o texto continuamente. De feito vou ter que mercar un novo exemplar se non quero deixar totalmente inutilizado o da biblioteca. Agradécese a nobleza do autor xa dende a dedicatoria á memoria dunha muller maya devorada polos cans e a posterior xustificación da mesma coa -un vicio de investigador demasiado comprometido- transcripción dun parágrafo da crónica de Diego de Landa, Relación de las cosas del Yucatan. Non me podo resistir á súa difusión, é o mínimo que podo facer para respostar á petición do autor (escribo este libro con el fin de que no caiga en el olvido este relato, ni otros miles más del mismo tenos):

El capitán Alonso López de Ávila prendió una moza india y bien dispuesta y gentil mujer, andando en la guerra de Bacalar. Ésta prometió a su marido, temiendo que en la guerra no la matasen, no conocer otro hombre sino él, y así no bastó persuasión con ella para que no se quitase la vida por no quedar en peligro de ser ensuciada por otro varón, por lo cual la hicieron aperrear.

Canto se agradece na investigación esta sensibilidade. Creo que é das primeiras veces que atopo unha visión comprometida co xénero (humano) en traballos de tan alto interese científico. Todorov albisca nese encontro co outro (@ indi@) as claves para entender a relación con outros "outros" como a muller do relato. Dende este punto de vista non estaría de máis analizar a conquista como unha violación xenocida na que hai moitos verdugos moi claramente identificados (conquistadores, antes descubridores, frades, soldados) e unha grande vítima, un continente enteiriño. Pero non imos seguir por aí. Interésame salientar da primeira parte, a adicada ao descubridor, o comportamento completamente arcaico de Colón. Nas discusións que manteño estes días califícoo sen consideración algunha como un perfecto gañán e iso alporiza a alguns contertulios porque seica o seu comportamento obedece ás condicións dunha época, como se toda época pasada sólo polo feito mesmo de quedar atrás na liña do tempo que a nosa civilización debuxa cunha única punta de frecha nun extremo xa abondase para explicar feitos e comportamentos. Mais as fontes documentais conservadas (tendo en conta o alto grao de "inventio" como o feito mesmo de ser as que deliberadamente se conserven) falan dun Colón cunha incapacidade manifesta para interpretar a realidade que se lle ofrece, e isto, desgrazadamente, vai sentar as bases dunha crueldade ilimitada. Iso é o que di Todorov só que coas limitación que a súa posicion intelectual lle impó. A súa obsesión polas cruzadas amosa unha relixiosidade arcaica e insiste incluso en que Colon non é un home moderno, como se aquel que tiña que dar orixe a un mundo novo non puidera pertencerlle de entrada.

Nun primeiro momento esta conclusión levoume a pensar nunha especie de mala sorte ou nunha mala xogada do destino dado o calado moral e intelectual dos sucesores do descubridor na ocupación do continente. Mais penso que o resultado non sería moi distinto -dados os intereses tan limitados que tiñan os que desembarcaban en América- de ter sido "outros" os que chegaran primeiro. Bueno, o que si creo e que o feito de seren todos homes tivo moito que ver coas consecuencias. A posibilidade de que a descubridora fose unha muller era tan difícil como suxerente se me presenta o resultado e ademais o autor apunta tamén aínda que tímidamente ao carácter masculino desta grande xenocidio.

Teño moi recente a lectura do Herexe de Delibes e se comento o tema da crueldade da inquisición volve a xurdir o eterno "e que naquel tempo…”, esa manía outra vez do tempo lineal que imaxina unha evolución só nunha dirección na pulsión violenta do xénero humano. O século XVI que describe Delibes é o mesmo século XVI de Colón, no que hai xentes absolutamente pobres e entregadas á superstición (máis ou menos coma na actualidade) pero tamén hai xentes sinxelas que se cuestionaron o seu día a día, algúns en cenáculos segredos (pensar libremente sempre estivo prohibido se se fai en alto) onde practicaban o perigosísimo exercicio de debater e pensar. A maioría da poboación manifesta sentementos de respeto á vida dos demáis e concretamente dos que son diferentes ou inferiores (enténdase, con menos dereitos) como mulleres ou pobres. Nin se mataba a máis mulleres no século XVI ni se marxinaba máis aos que nada tiñan. Así que, é unha obriga plantexarse e dudar da condición moral de personas que como Colón van a responsabilizarse, independentemente da súa vontade, da sorte de todo un continente.
...to be continued...

¡a la mierda! di que si, Labordeta

nunca unhas gargalladas e tremelicar de bandullos me pareceu tan noxento como o destes políticos que desprezaban a Labordeta e a todxs as xentes sencillas que sofriron por mor da iniquidade doutros coma eles, di que si, Labordeta ¡á puta merda con eles! ¡menudo retrato o que deixa esta xentalla para a historia! cantos problemas se arranxarían se a nosa infumable intelligentsia se subise ao carro de Labordeta e berrase ben alto un !a la mierda! rotundo, enxordecedor, definitivo e insubornable. Que non sexa canxeable por unha afiliación a un sindicato nacionalista, poñamos o caso, que amorea oa mediocres terminais que afogan en cada curva da súa carreira profesional, nin por unha partida de traxes de marca, nin sequera por un vale para 20 sesións de solarium.

E xa que estamos, que sexan dúas...iepaaaaaa!

El hereje, Miguel Delibes

Hai quen defende que é importante que a xente lea, sen reparar na calidade e mesmo na veracidade dos textos. Pero a min, logo de pechar os ollos para deitarme sobre esta inmensidade dos campos de Castela ollando os solpores que a pluma do escritor artesán debuxa páxina tras páxina, dame mágoa ver tanto tempo de lectura como se perde en eclipses, catedrais, códigos, biblias e andrómenas varias compostas sen oficio e sen arte ningún. Porque o xornal está case asegurado para quen rexistre o seu relato baixo o epígrafe que corresponde. Escribir novela histórica é garantía. Todos podemos comprobalo. E é unha mágoa. Primeiro porque o xénero non merecía esta arroutada editorial. Que o Herexe quede sepultado polos exemplares que só permanecerán horas nos anaqueis das librerías faime lembrar no personaxe de Hrabal. Hanta, aquel sabio de Praga que levaba trinta e cinco anos traballando nunha trituradora de papel. O seu amor polos libros manifestábase nesta curiosa actividade de destruilos e salvalos. Non me cabe dúbida de que Hanta libraría ao Herexe da queima xunto con aqueles Lao Tsé, Kant e Hegel que amoreou en tan perigosa inestabilidade nas paredes do seu dormitorio. Eu tamén salvaría ao Herexe da queima, como tamén salvaría a Cipriano Salcedo da fogueira da inquisición. Perderse este percorrido pola vida deste comerciante castelá si que é unha herexía, abofé.

La librería, Penélope Fitzgerald

Rexistrar revistas non sempre é aburrido. A portada do TLS do 2 de xullo era tentadora. Presentaba unha suxerente fotografía en branco e negro dunha autora descoñecida. Malia o meu deficiente inglés, achegueime ás páxinas centrais para informarme mellor desta escritora. Atopar entre as novas adquisicións da biblioteca a tradución ao castelán dunha obra súa foi unha das mellores sorpresas bibliográficas deste deste idílico e ogallá interminable verán de sol e felicidade. O que máis me gustou da biografía de P. foi a súa tardía incursión no oficio. Cada vez estou máis segura de que escribir ou cando menos publicar antes dos sesenta é un acto de prepotencia que, agás as forzosas excepcións que acompaña a toda regra, só contribúe a un empobrecemento cultural como o actual por mor dun asolagarmento libresco no que distinguir o gran da palla require a maña e paciencia do arqueólogo. Ademáis do mérito do seu retraso (no de publicar, quero dicir) atraeume moito o feito de pertencer a unha familia de ecritores, editorEs, teólogOs e criptógrafOs tan sobranceirOs. Inevitábel pensar noutra muller xenial esquecida entre tanto ilustre varón. A obra que caía nas miñas mans, A Librería, fora finalista do Premio Booker que logo gañaría con Á deriva, así que non tardei e botarlle o dente. Mergulleime na bruma da campiña inglesa en compañía de P. grazas a unhas delicadísimas e ao tempo profundas descripcións que construían frases coa rotundidade e perfección da pincelada do mellor paisaxista inglés. O toque de humor e ironía intelixente adobían parágrafos que completan a psicoloxía duns personaxes que semellan ter sido nosos veciños de toda a vida:

Se podía decir que Florence Green, al igual que el señor Keble, era de natural solitaria, pero esto no les hacía personas excepcionales en Hardborough, donde muchos de sus habitantes lo eran también. Los naturalistas locales, el encargado de cortar los juncos, el cartero, el señor Raven, el hombre de los pantanos, iban en bicicleta solos, inclinándose contra el vieno, observados por los observadores, que podían saber qué hora era por su aparición sobre el horizonte. Algunos de estos seres solitarios no se dejaban ver siquiera. El señor Brundish, descendiente de una de las familias más antiguas de Suffolk, vivía tan encerrado en su casa como un tejón en su guarida. Cuando salía en verano, con su atiendo de tweed de un color entre verde oscuro y gris, parecía un matojo andante entre los tojos, o tierra entre el aluvión. Su mala educación molestaba de la misma forma que lo hace el tiempo, cuando empieza despejado por la mañana, para nublarse después, rompiendo las promsesas que parecía traer consigo.

Florence Green, é un personaxe cheo de encanto e dunha afouteza encantadora. A súa sensibilidade e debiliadade (só aparente) agocha unha personalidade poderosa que nos convida a pensar na propia autora. Florence, con todos os elementos en contra, decide montar a súa librería en Old House, unha vella casa abandonada que de socato suscita o interese da mesquiña veciñanza. Vémola desenvolverse tan lixeira entre a lama e a bruma de Hardborough como entre a ríxida solemnidade da alta sociedade nas reunións de The Stead da señora Gamart. A autora non desaproveita a ocasión de criticar os hábitos lectores dunha poboación que permanece ancorada no pasado e recalcitrante fronte as novidades. P.F. non pode eludir o debate que debía suscitar a Lolita de Nabukof, publicada catro anos antes do tempo da novela:

-Yo no le doy tanta importancia como usted, supongo, a las nociones del bien y el mal. He leído Lolita, como usted me pidió. Es un buen libro y, por lo tanto, debería intentar vendérselo a los habitantes de Hardborough. No lo entenderán, pero será mejor así. Entender las cosas hace que la mente se vuelva perezosa.

"...estoy algo desconcertada sobre lo que han dicho de ella los periódicos americanos. Un crítico ha afirmado que su publicación era una mala noticia para el ramo y para los lectores, proque era aburrida, pretenciosa, de lenguaje florido y repulsiva. Pero por otro lado había un artículo de Graham Greene que decía que era una obra maestra...". CLIC

Dende outro punto de vista, a autora aproveita o traballo de Florence para amosarnos un ha mostra da literatura da época da que tiramos conclusións moi interesantes: xunto cos Usted puede ser su propio mecánico, Manuel para el Reconocimiento de las Flores Silvestres para el Instituto de la Mujer, e outros do estilo están as revistas "para nenas". Lémbranos as historietas que ofrecían os quioscos cando eramos cativas (no pleistoceno xa). Bunty, por exemplo, ou a revista Woman´s Own, un clásico na literatura de cordel para mulleres.

Só me queda rescatar e gardar algunhas frases ...

Un buen libro es la preciosa savia del alma de un maestro, embalasamada y atesorada intencionadamente para una vida más alla de la vida y, como tal, no hay duda de que debe ser un artículo de primera necesidad.

-No creo que los hombres sean mejores jueces que las mujeres-dijo Florence-. Pero pasan mucho menos tiempo lamentándose de sus decisiones.

Ella fue consciente, allí sentada en la tenue luz de la tarde, ante el despliegue absurdo de cuencos y tarrinas, de que en ese momento la soledad estaba hablando con la soledad y de que él estaba intentando llegar a un entendimiento con ella.

A Christine le gustaba encargarse de echar el cierre cada tarde. A los diez años y medio tenía la certeza, quizá por última vez en su vida, de cómo había que hacer las cosas exactamente.

Los restos del día, Kazuo Ishiguro

Gozosísima lectura que me fixo revisitar as mellores esceas da película. Só en contadísimas ocasións o filme non queda en débeda co relato no que se inspira. Así que, neste caso non sei se prefiro ao Stevens de papel ou a aspereza de Anthony Hopkins. Stevens, o maiordomo, cóntanos en primeira persoa a súa historia e de paso contemplamos o derrubamento da Europa da posguerra. Darlintong Hall cae con toda a parafernalia característica da nobreza inglesa. Na casa vive agora un home de negocios americano e Stevens ten serios problemas para entender este novo mundo. O seu esquizofrénico sentido do deber non se adapta aos novos tempos e decide facer unha viaxe na que nos vai contando en primeira persoa e case sen querer toda unha vida de sumisión na que despreciou absolutamente todas as ocasións de ser feliz. Esta escea amósanos precisamente esa imaxe apocalíptica dun home que renuncia ao amor para sempre. Porque ten un deber que cumprir. Parécenme uns segundos máxicos e terribles os desta escea...

Caravaggio a Porto Ercole

Pregunteille se lle gustaba Caravaggio. Non teño moita cultura, respondeu. Deixei aquelas páxinas satinadas de claroscuros atraída pola fenda que os seus ollos negros andalucísimos abriu no seu sorriso. Disimulei, creo que moi malamente a miña impertinencia e lembrei a inocencia das prostitutas. As verbas máis sublimes derrámanse polo chan cando a pulsión asasina entra pola escuridade do estudio. Esgázanse brocados e equilibrios descompoñendo a cruel perspectiva que provocara tanto sangue. O pintor admira a persistencia daquel sorriso e no espello contempla coiteladas que suavemente debuxan os escorzos cos que soñara. Quedan na súa memoria para a eternidade e volve o rostro cara o sorriso que lle confirma que a dor está chegando ao seu fin, xa non precisará máis violencia. A fermosura que procura atópase lonxe, terá que atravesar xeografías e sentencias e terá que deixar sutis pegadas para que a lenda medre logo dun par de séculos e se lle recoñezan as súas extravagancias. A piedade ten os pes sucios e os afogados teñen o ventre avultado. O pintor recupera a moeda da suciedade do chan e arrastrándose chega a poñela na man do mozo, agardando que a escea se poida recompoñer outra vez.

Grazas A.&L.

O blog do Inquisidor, Lorenzo Silva

Empezo polo final. Porque antes deste suxerente libro hai todo un verán de lecturas das que vos penso deixar aquí algunha pegada, disimulando, claro que o fago para evitar que tantas historias, personaxes e narracións, fuxan polos buracos cada vez máis grosos da miña fráxil memoria. De xeito que comezo polo derradeiro libro que lin e que aínda repousa morno ao meu carón logo de telo durante dúas horas ben apretado entre as miñas mans. Porque este é un libro que non se deixa soltar, nin sequera para atender unha chamada de teléfono ou para apagar o forno. O relato de Lorenzo Silva é unha suma de elementos de tan exquisita calidade e que se empregan cunha medida tan exacta que rematamos o libro e voltamos atrás para atopar certos matices e expresións polas que pasamos demasiado rápido, arrebatados pola ansiedade de saber, nas que queda tanto sabor coma no mollo no que untamos o pan tan descaradamente cando rematamos un suculento xantar. Lorenzo Silva é un alquimista experimentado, colle unha doses precisa de novela histórica elixindo un suceso real relacionado co sempre rentable asunto da inquisición e engádelle a intriga de convertilo en metáfora de personaxes do noso tempo que se relacionan vía internet. Asistimos durante duascentas e pico páxinas ao reto entre o Inquisidor e Theresa a través da transcripción de conversas electrónicas recompiladas e traducidas supostamente por un narrador que lembra moito a aque marabilloso truco de Cervantes. Participamos no reto recoñecendo a esas clases de persoas que resultan da macabra taxonomía do Inquisidor, os contables e os pródigos, rimos cómplices coa intelixente bondade de Theresa e procuramos tamén explicacións para a maldade da que sempre nos sentimos tan afastados e que nos fan alonxarnos un pouco dos trazos grosos para compoñer unha imaxe un pouco máis....real?

QUAESTIONES DISPUTATAE

Si el sacerdote fuera mujer, los fieles se excitarían al verla

Sto. Tomás dixit.

Benedictus papa confirmat.

Y é que non hai como a incontinencia verbal (que a outra xa a canalizan como saben) e as arroutadas desta secta sotánica (sic) para espertarnos ás mulleres de cando en cando. Que non, que non, que non queremos sacerdocio feminino, o que queremos e prohibir tamén o masculino!

E aproventando a Qvaestio, e como isto vai de libros, aquí vos deixo esta preeciosísima portada das Qvaestiones Dispvtatae do divino Santo Tomás, quen xa hai uns centos de anos se adiantou a estas polémicas e preparou as respostas ab aeternitate.

máis e mellor: "ella como pecado"

P.D. ¿teño un@ amig@ bibliófil@ por algures? preciso a tasación deste libro. Grazas adiantadas.

Eu non tampouco te agardo...

Foto tomada por Marcos en Santiago. Grazas.

O problema do mal e a teodicea, a cuestión do inferno, creación e salvación, sobre a resurrección, a cuestión da oración, a ver colegas, botádeme unha man, ¿a que conferencia me apunto?, e digo eu ¿darán certificado acreditativo os que organizan este congreso? ¿servirá para facer un pouco máis vistoso o meu currículum? ¿da puntos para as oposicións de secundaria? preguntame algún. Imaxino que si vale o curso de catador de viños e cortador de xamón tamén valerá a asistencia a un congreso que conxuga cristianismo, teoloxía, gastronomía e cuestión nacional. E digo eu, ¿será a crise, que tamén afecta á nosa intelligentsia? Eu desconfiei da situación en canto vin tanta bruxa na tele e tanto cura falabarato na radio. Agora teño para min que a profusión de montes de piedade e franquicias de compravenda son a proba definitiva de que a explosión simultáneas de burbullas terá un efecto apocalíptico e voltaremos á velocidade do descrédito en Zapatero a entregarnos a calquera deus ou heroe, real ou de ficción, chámese Buda, Jesucristo, Breogán o Gandalf. Como lle contaba onte a P., xa só me río ata desencaixarme cun par de cousas, a Vida de Brian, e as viñetas de Forges, e El Roto, así que imaxinar peregrinacións de galegos para xantar-comungar cantando a Breogán e facendo terapia conxunta contra o mal a golpe de "berro seco", déixame sen verbas. Claro que logo cando vexo que a crítica máis feroz que teñen que soportar ven das sotanas de toda a vida xa quedo sen folgos. En fin. Que me uno a eses frikis que din que non esperan por ninguén, pero porque non están organizados que senón tampouco. Gensanta!